OSMANLI İDARESİNDE DİYARBAKIR

Osmanlı İdaresinde Diyarbakır Diyarbakır ili ve çevresi 1515 yılı Eylül ayında Osmanlı ülkesine katıldı. Diyarbakır şehri, Osmanlı devletinin en geniş ve en önemli eyaletlerinden birinin merkezi oldu. Diyarbakır eyaleti 24 sancaktan oluşuyordu. Bunun 11 tanesi normal Osmanlı sancağı, 8 tanesi, idaresi özel bir şekle bağlanmış yurtluk ve ocaklık sancakları, beş tanesi de Çaldıran savaşından sonra Osmanlı idaresine severek geçen Kürt beylerine, idaresi babadan oğula geçmek üzere bırakılan sancaklardı. Doğrudan doğruya idare edilen 11 sancak şunlardı : 1-Amid (Diyarbakır , Beylerbeyliği merkezi), 2-Harput, 3-Akçakale, 4- Ergani, 5-Siverek, 6-Çemişgezek, 7-Hısnkeyfa (Hasankeyf), 8-Siirt, 9-Sincar, 10-Meyyafarkin (Silvan), 11-Nusaybin. İdaresi özel bir şekle bağlanan 8 sancak ise : 1-Atak, 2-Pertek, 3-Tercil, 4-Cabakçur, 5-Çermik, 6-Sağman, 7-Kelap, 8-Mihrani idi. Yerli beylerce idare edilen ve yönetimi babadan oğula geçen 5 sancak da şunlardı :1-Eğil, 2-Palo, 3-Cizre, 4-Hazro, 5-Genç. Bunlar dışında zeamet ve tımar sahibi aşiret beyleri de vardı. Devlete ait zeamet ve tımar sahipleriyle bu aşiret sahipleri 4 bin 17 kılıç olup aşiret mensuplarıyla beraber 18 bin kişilik seferi bir kuvveti oluştururlardı. Ayrıca Ulufeli yerlikulu askerleri de vardı. ( 1 ). 1518 de tutulan ilk Osmanlı tahrir defterinde Diyarbakır eyaletinin 12 sancağı kayıtlıdır. Bunlar: 1-Amid (Diyarbakır), 2- Mardin, 3-Sincar (Tel'afer ve Hateniye dahil), 4-Ruha (Urfa), 5- Beryecek (Birecik), 6-Siverek, 7-Çermük, 8-Ergani, 9-Harput, 10- Arapkir , 11-Çemişkezek, 12-Keği (Batı Bingöl). 1529 yılı tahririne göre ise yukardaki bu sancaklardan başka, 13-Musul, 14-Ane, 15-Deyri Rahbe, 16-Hısnkeyf sancaklarının da Diyarbakır eyaletine bağlandığını ve böylece Diyarbakır'ın, Osmanlı İmparatorluğunun en büyük eyaleti haline geldiğini görmekteyiz. Yukarda adıgeçen beş sancak da durumunu devam ettirmektedir . 1540 tarihli tahrir defterinde Diyarbakır eya letinde 15 sancak, 11 ocaklık kayıtlıdır .Sancaklar : 1-Amid (Eyalet merkezi), 2-Arzan (Garzan), 3-Siirt, 4-Cizre, 5-Nusaybin, 6-Hısnkeyfa, 7-Mardin, 8- Sasun, 9-Çermik, 10-Harput, 11-Siverek, 12-Urfa, 13-Harran, 14- Suruç, 15-Birecik. Ocaklar : 1-Mazgert, 2-Sağman, 3-Cabakçur , 4- Kulp, 5-Tercil, 6-Atak, 7-Pertek, 8-Mihrani, 9-Görgil, 10 Kürdükân, 11-İmadiye (2). Tanzimatla dirlik idaresi kaldırılıp 1868’de vilayetler kuruldu. 1869 yılında yayınlanan ilk “Diyarbekir Salnamesi”ne göre Diyarbakır ili Amid, Siirt, Mardin, Mamuretülaziz (Elazığ) sancaklarından oluşuyordu. 1871 ( H.1288 ) tarihli salnamede ise Diyarbakır ilinin idari teşkilatı şöyledir : 1-Amid sancağı. İlceleri : Siverek, Lice, Silvan, Resülayn, Erganimadeni. 2-Siirt sancağı. İlceleri : Eruh, Garzan, Şirvan, Sason. 3-Mardin sancağı. İlceleri : Cizre, Midyat, Nusaybin, 4-Mamuretülaziz Sancağı. İlceleri : Palo, Kebanmadeni, Çarsancak, Egin. 5-Malatya sancağı llceleri : Akçadağ, Hısnımansur , Kahta, Behisni. Bu salnamede (Yıllıkta) Amid Sancağı Merkez ilçesine şu bucaklar bağlıdır; Şark Bucağı, Garp Bucağı, Kiki Bucağı, Türkan Bucağı, Omergan Bucağı, Mahal Bucağı, Metinan Bucağı, Behremki Bucağı, Angevr Bucağı. Lice ilcesi 'nin şu bucakları var : Peçar , Tavusi, Hırte, Zıkni, Genç, Hani. Silvan İlcesi bucakları : Hazro, Mihrani, Kulp, Hevedan, Badikan. Erganimadeni ilcesi bucakları : Ergani,Çermik, Çüngüş, Egil, Ebutahir ., 1883 (h. 1301) tarihli “Diyarbekir Salnamesi”nden ilimiz idari teşkilatında önemli değişmeler olduğunu görmekteyiz. Mamuretülaziz (Elaziz-Elazığ) il haline getirildiğinden Diyarbakır' dan ayrılmış, Malatya sancağı da kendisine bağlanmıştır .Erganimadeni sancak olmuş, Çermik'te ilce teşkilatı kurulmuştur. Siirt sancağı başka il'e bağlanmış, Diyarbakır ilinin teşkilatı şu şekli almıştır: 1-Amid sancağı. llceleri : Silvan, Lice, Silvan'ın yalnız Hazro, Mihrani bucakları var, Lice' nin ise sadece Hani Bucağı kalmıştır . 2-Erganimadeni (şimdiki Maden ilcesi) sancağı. llceleri : Çermik, Siverek, Palo. Çüngüş Bucağı, Çermik ilcesine bağlı Erganimadeni Merkez ilcesine Eğil ve Ergani bucakları bağlı. 3-Mardin sancağı. ilceleri : Cizre, Midyat, Avine, Şırnak. 1890 (h. 1308) tarihli salnameden idari teşkiIatta büyük bir değişme olmadığını, sadece Siverek Ilcesinin Maden Sancağından alınarak Amid Sancağına bağlandığını öğrenmekteyiz. 1900 (h. 1318) tarihli Salnameden Diyarbakır Ili idari teşkilatının şu şekli aldığını görmekteyiz : 1-Amid Sancağı. llceleri : Siverek, Silvan, Lice, Derik, Beşiri. Merkez İlceye bağlı bucaklar : Baharlı, Altınakar , Kırgalı, Sipyâk. Silvan İlcesi bucakları : Hazro, Şeyhdavudan, Handuf , Mirkulyan, Şeyhdodan. Lice İlcesi bucakları : Hani, Karaz. 2-Maden Sancağı İlceleri : Çermik, Palo. Çermik ilcesi bucağı : Çüngüş. Maden Merkez ilcesi bucakları : Ergani, Eğil. 3-Mardin Sancağı ilceleri : Midyat, Avine, Nusaybin, Cizre. 1901 tarihinde Maden Sancağı Merkez ilcesi bucakları şunlardır : Ergani, Eğil, Piran, Kılleş, Abdalan, Anceviz, Zehoran. Diğerlerinde bir değişme yok. 1903 yılında teşkilatta bir değişme yok. 20 Nisan 1924 tarih ve 491 sayılı mülga Teşkilatı Esasiye Kanunu’nun (Anayasa'nın) 89. maddesi, sancakları kaldırmış ve idari taksimatı vilayet, kaza, nahiye, kasaba ve köy şeklinde tesbit etmiştir. Buna göre yapılan yeni düzenlemede o zamana kadar mevcut iller il olarak kalmış ve bir kısım sancaklar il haline getirilmiş, bir kısmı da ilce olmuştur.Bu arada Mardin Sancağı il olmuş, Maden Sancağı ilce haline getirilerek Elazığ'a bağlanmıştır . Diyarbakır ili idari teşkilatı şu şekli almıştır : Diyarbakır iline bağlı ilceler : Merkez, Ergani, Çermik, Kulp, Lice, Silvan. Bu durum 1936 yılına kadar devam etmiş, 4 ocak 1936 tarihli Resmi Gazete' de yayınlanan 3197 sayılı kanunla Bismil ve Eğil bucakları ilce olmuştur. Bir süre sonra Eğil ilce teşkilatı Dicle (Piran) Bucağına taşınmış ve buraya Eğil ismi verilmiştir. Bu karışık durum 1951 yılına kadar devam etmiştir. 18 Aralık 1951 günlü Resmi Gazete'de yayınlanan 5851 sayılı kanunla Diyarbakır iline bağlı Eğil ilcesinin adı (Dicle) ve bu ilceye bağlı Dicle bucağının da adı (Eğil) olarak değiştirilmek suretiyle karışık durum düzeltilmiştir. 23 Haziran 1937 tarihli Resmi Gazete' de yayınlanan 3223 sayılı kanunla merkezi “Melkiş” olmak üzere Çınar ilcesi kurulmuştur. Sonradan ilce merkezi bugünkü yerine (eski Akpınar köyüne) taşınmıştır. 3 Mart 1953 tarihli Resmi Gazete'de yayınlanan 6068 sayılı kanunla Çüngüş, 10 Mart 1954 günkü Resmi Gazete'de yayınlanan 6325 sayılı kanunla Hazro ve nihayet 27 Haziran 1957 tarihli Resmi Gazete'de yayınlanan 7033 sayılı kanunla Hani bucakları ilce olmuştur . ( 1 ) Ayni Ali Efendi “Kavanini Ali-i Osman derhulasai defteri divan”, s. 29, 35 ; Şevket Beysanoğlu, “Bütün Cepheleriyle Diyarbakır”, s. 153 ; Mithat Sertoğlu, “Resimli OsmanIı Tarihi Ansiklopedisi”, s. 81 ; Basri Konyar, “Diyarbakır YılIığı”, s. 249. (2) Türk Ansiklopedisi, “Diyarbakır” maddesi; 1286 ve 1288 tarihli “Diyarbakır Salnameleri”.